ବାଳବୋଧ କୋଇଲି ଚଉତିଶା

(ଆଷାଢ଼ଶୁକ୍ଳ ବାଣୀ)

ଶ୍ରୀ ଅଗଣି ନାୟକ

(କବି ଊନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର କବିଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ବିଶେଷ କିଛି ତଥ୍ୟ ମିଳିନାହିଁ । ତାଙ୍କର ରଚନା ‘ବାଳବୋଧ କୋଇଲି’ ୧୮୯୮ ମସିହାରେ ଭିକ୍ଟୋରିଆ ପ୍ରେସ୍‍ରୁ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କୋଇଲି ପରି ଏହା କାରୁଣ୍ୟ ରସରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ । କବି ଏହି ‘କୋଇଲି’କୁ ଚଉତିଶା ରୀତିରେ ଲେଖୁଛନ୍ତି । ତେଣୁ ଆମେ ଏହାକୁ ଚଉତିଶା ଅନ୍ତର୍ଗତ କରି ଏଠାରେ ଆଲୋଚନା କରିଛୁ-। କୋଇଲି ସମ୍ବୋଧନ ମାଧ୍ୟମରେ ପୁତ୍ର କୃଷ୍ଣଙ୍କ ବିରହରେ ଯଶୋଦାଙ୍କ ମାତୃହୃଦୟ ବାତ୍ସଲ୍ୟ ପ୍ରେମରେ କିପରି ପ୍ଳାବିତ ହୋଇଛି ତା’ର ଚିତ୍ର ଫୁଟି ଉଠିଛି । ଚଉତିଶାଟି ରସଗ୍ରାହୀ ଓ ମନୋଜ୍ଞ ହୋଇଛି ।)

ଭାବାର୍ଥ- (୧-୪) ପୁତ୍ର କୃଷ୍ଣର ସୁନ୍ଦର, କୋମଳ ବାଣୀକୁ ମନେପକାଇ ମାତା ଯଶୋଦା କାରୁଣ୍ୟ କଣ୍ଠରେ କୋକିଳକୁ ସମ୍ବୋଧନ କରି କହୁଛନ୍ତି- ଲୋ କୋଇଲି, କାହାକୁ ଡାକି କ୍ଷୀରପାନ ଦେବି ? କୃଷ୍ଣ ବଳରାମ ମୋ ପାଖରୁ ଏବେ ଭିନ୍ନ ହୋଇଯାଇଛନ୍ତି । ଦୁଷ୍ଟବୁଦ୍ଧିରେ କଂସ ଦୂତ ପେଷି କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ନେଇଗଲା । ସବୁଦିନେ ଖରାବେଳେ ଉପବନରେ ବସି ଖଣ୍ଡିତା ରାଗରେ ବଂଶୀ ବଜାଉଥିଲା । ଗୋପୀଗଣ ଏହା ଶୁଣି ଖୁସି ହୁଅନ୍ତି ।

ଲୋ କୋଇଲି, ମୋ ଗଳାରହାର କହ୍ନାଇ । ଗୋପପୁର ଛାଡ଼ିଗଲା । ସଙ୍ଗରେ ଗୋପାଳ ପିଲାଙ୍କୁ ନେଇଗଲା । ଗୋରୁ, ଗାଈ ବାଛୁରୀ ହମ୍ବା ରଡ଼ି କରି ଗହନ ବନରେ କୃଷ୍ଣକୁ ଖୋଜୁଛନ୍ତି । ମନ ଭିତରେ ଗଞ୍ଜି ହୋଇ ଘାସ ଖାଉନାହାନ୍ତି । ଘୋର ବରଷା, ମେଘ ଘଡ଼ଘଡ଼ି ହେଲେ ତାକୁ ଗୋଟିଏ ଘରୁ ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଘରକୁ ଛାଡ଼ୁ ନ ଥିଲି । ଏବେ ବର୍ଷକାଳ । ମୋ ଘନଶ୍ୟାମକୁ କୋଳରେ ଧରି କିଏ ବସିଥିବ ? କୋଇଲି ଲୋ, ଏ ଘନ ବର୍ଷାକାଳ ଦେଖି ମନଟା ଘାଣ୍ଟି ହେଉଛି ।

ଭାବାର୍ଥ- (୫-୮) ଲୋ କୋଇଲି, କହ୍ନାଇ ମୋର ଅଖିଳ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ବିହାରୀ, ଅରକ୍ଷଜନର ପିତା, ଅଗତିମାନଙ୍କର ଗତି ଦାତା । ରାତି ଦିନ ତା’ର ଅନ୍ତରର ବେଦନା ଆମାବାସ୍ୟାରେ ଚନ୍ଦ୍ର ଯେମିତି କ୍ଷୀଣ ହୋଇଯାଏ, ସେମିତି ମୋ ଅନ୍ତର ଦୁଃଖ ପାଉଛି । ଲୋ କୋଇଲି, ଦୁଃଖୀଧନକୁ ମନ ମଧ୍ୟରେ ଚିନ୍ତା କରି କରି ନନ୍ଦ ରାଜା କ୍ଷୀଣ ହୋଇଗଲେଣି । ଚଳପ୍ରଚଳ ହୋଇ ପାରୁ ନାହାନ୍ତି । ଲୋ କୋଇଲି, ଚମ୍ପକଲତା ଶେଯ (ତଳ୍ପ)କୁ ଦେଖି ଚିତ୍ର ମଣ୍ଡପରେ ବସି ରହିଛନ୍ତି । ଚଞ୍ଚଳ ତନୁ ତାଙ୍କର ଅଚଳ ସମାନ ହୋଇଛି ।

ଲୋ କୋଇଲି, ପୂର୍ବରୁ ଥରେ ନନ୍ଦ ରାଜା କହ୍ନାଇକୁ ଛାଟରେ ମାରିଥିଲେ । ମୁଁ ଭାବୁଛି, ସେଥିପାଇଁ ଆମକୁ ସେ ଛାଡ଼ି ଚାଲିଗଲା । ମୋ ମନଟା ଛନ୍ନ ଛନ୍ନ ହେଉଛି, କାଳେ କଂସାସୁର କିଛି କପଟଛନ୍ଦ କଲା କି ? ମାତା, ପିତା ଓ ପୁତ୍ରକୁ ଛନ୍ଦିବ ବା ବାନ୍ଧି ଦେବ କି ? ଲୋ କୋଇଲି, ଏ କାଳିଆ କାହ୍ନୁ ପାଇଁ ମୁଁ ଜଗତରେ କେତେ ଜଞ୍ଜାଳ ସହିଛି । ଜୀବନ ଧନ ଏବେ କାହାପୁରରେ ଥିବ, ଜାଣୁ ଜାଣୁ କେତେ କଷ୍ଟ ପାଇବ । ଜାଡ଼ ବରଷାରେ ତା’ ଦେହ କ୍ଷୀଣ ହୋଇଯିବ ।

ଭାବାର୍ଥ- (୯-୧୨) ଲୋ କୋଇଲି, ଝଞ୍ଜା ପବନ ବାଜି ତା’ ଦେହ ଥରୁଥିବ । କଷ୍ଠ ମୋର ଝୀନ ବସନ ପିନ୍ଧିଛି, ଏହା କ’ଣ ଜାଡ଼କୁ ସମ୍ଭାଳି ପାରିବ ? ଝଟକ ମୁଖ ତା’ର । ଧୂଳିରେ ଧୂସରିତ ହୋଇ ପଡ଼ିଥିବ, କିଏ ବା ତାକୁ କୋଳେଇ ନେଇ ମୁହଁ, ଦେହରୁ ଧୂଳି ଝାଡ଼ିଦେବ ? ଏ ସବୁକୁ ଦେଖି ମୋ ସଙ୍କର୍ଷଣ (ବଳରାମ) ଝୁରୁଥିବ । ମୋ ନୟନ ପିତୁଳା କହ୍ନାଇକୁ ନେଇ ଅକର କ’ଣ ତାଙ୍କ ନିଜ ଘରେ ରଖିଥବେ ? ନବୀନ ଗୁଞ୍ଜ (କାଇଁଚ) ମାଳିଆ, ମୋ ପ୍ରାଣଧନ ସେ । ବିଧାତା ଜୀବନ ନ ନେଇ ମୋତେ ଯାହା ଗୋପପୁରରେ ରଖିଛି ! ଲୋ କୋଇଲି, ମୋହନ ମୋତେ ନାରଖାର କରି ଚାଲିଗଲା । ଲୋ କୋଇଲି, କୃଷ୍ଣ ଗୋପ ସମ୍ପଦକୁ ଟାଳି ଦେଇଗଲା । ଟିକାଏ ମଧ୍ୟ ଫେରି ଆସିଲା ନାହିଁ । ପିତାମାତାଙ୍କର ଟାଣ ଭାଙ୍ଗିଦେଲା । ଜଗତର ଲୋକ ଆମକୁ ଟାହିଟାପରା କରୁଛନ୍ତି । ଗାଡ଼ ଭିତରେ ପଡ଼ି ଲୋକ ଶଢ଼ିଲା ପରି ନନ୍ଦ ରାଜା ହନ୍ତସନ୍ତ ହେଉଛନ୍ତି । ଲୋ କୋଇଲି, ସବୁ ମାନକୁ ଠକାଇ ରଖିଥିଲା । ଠକିକରି ମୋତେ ମଧୁଭୁବନକୁ ଚାଲିଗଲା ।

ଲୋ କୋଇଲି, ସେ ଛୋଟ ହୋଇଥିବାବେଳେ କୋଳରେ ଧରି ଚନ୍ଦ୍ରକୁ ଠାରୁଥିଲି । ଠକି କରି ତା’ ହାତରେ ଫୁଲକୁ ଦେଉଥିଲି । ଏବେ ଏ ମଧୁପୁରରେ କାହା ପାଇଁ ଚନ୍ଦ୍ରକୁ ଠାରିବି ? କାହା ହାତରେ ଫୁଲକୁ ଦେବି ? ଠଣ ସୁନ୍ଦର ମୋ, ଗଳାର ସୁମନ କୃଷ୍ଣ ।

ଭାବାର୍ଥ- (୧୩-୧୬) କୋଇଲି ଲୋ ଶୁଣ, ଦିନେ ତୃଣାସୁର କୃଷ୍ଣକୁ ମୋର ଟେକି ଆକାଶ ଆଡ଼କୁ ନେଇଗଲା । ମୁଁ ଗୋପୀମାନଙ୍କୁ ଡାକିଲି, ସେମାନେ ତାକୁ ଘେରିବାରୁ ଭୟରେ ଛାଡ଼ିଦେଲା । ସେ କଥା ସବୁକୁ ମନେ ପକାଇଲେ ଭୟ ଲାଗୁଛି । କୋଇଲି ଲୋ, ଢଗଢମାଳି ଆଉ କାହା ଆଗରେ କହିବି ? ବିଷଖାଇ ପିଣ୍ଡରୁ ପ୍ରାଣ ହାରିବି । ଢଳି ଢଳି ବଳରାମ ସଙ୍ଗରେ ଢମାଳିଆ ହୋଇ କେତେକଥା କହୁଥିଲା । ତାକୁ ଝୁରି ମନଟା ବିଦାରି ହୋଇଯାଉଛି । ବେଳେ ବେଳେ ମନରେ ଭାବନା ଆସୁଛି, ତା’ କଥା ସବୁ ମୋ କାନରେ ପଡ଼ିବକି ? ଲୋ କୋଇଲି, ସତରେ କ’ଣ ମୋ କହ୍ନାଇର ଅରୁଣ ଅଧର, ତରୁଣ ବୟସକୁ ଏ ଦୁଇ ଚକ୍ଷୁ ଆଉ ଦେଖିବ ? ଅକ୍ରୂର ଅଦୃଶ୍ୟ କରି ରଥକୁ ବାହିନେଲା ଓ ନିଶ୍ଚିନ୍ତ ହୋଇଗଲା ।

କୋଇଲି ଲୋ, ସତରେ ସେ କ’ଣ ଆଉ ଗୋପପୁରକୁ ଆସିବ ? ତପନ ତନୟ (ଯମୁନା) କୂଳରେ ରହି ତ୍ରିଭଙ୍ଗୀ ଠାଣିରେ ନାଚ କରି ଗୀତ ଗାଉଥାଏ । ତା’ର ବସନର ଜ୍ୟୋତି ତପ୍ତକାଞ୍ଚନ ସଦୃଶ । ସର୍ବଦା କଦମ୍ବ ମୂଳରେ ବସିଥାଏ । କଳାମେଘ ଦେହରେ ବିଜୁଳିର ଶୋଭା ଝଟକିଲା ଭଳି, ତା’ ରୂପ ଶୋଭା ପାଉଛି ।

ଭାବାର୍ଥ- (୧୭-୨୦) ଲୋ କୋଇଲି, କଳାକହ୍ନାଇ ମୋର ଅନ୍ଧର ଲଉଡ଼ି । କେତେ ଆଶା କରିଥିଲି ତାକୁ । ମୋର ବୃଦ୍ଧାବସ୍ଥାରେ ଅନ୍ତର ହୋଇଗଲା । ସ୍ତନ ଭାଙ୍ଗି ତାକୁ କ୍ଷୀର ଖୁଆଇଥିଲି । ଏବେ ନଦୀସ୍ରୋତରେ ଠେଲି ଦେଇ ଚାଲିଗଲା । ଆମ ଜୀବନକୁ କିଏ ଥୟ କରିବ-? ଲୋ କୋଇଲି, ଦହି, ଦୁଧଖଣ୍ଡ ସାକରଖିଆ ସେ । ତା’ର ଦେହ ଦୂର୍ବାଦଳ ପରି । ସବୁଦିନେ କଦମ୍ବମୂଳରେ ଠିଆ ରହିଥିବ । ଦରିଦ୍ରର ଧନ, ଦୁଃଖୀର ସଙ୍ଖାଳି, ମୋ କୃଷ୍ଣ । ସମସ୍ତଙ୍କ ପ୍ରତି ତା’ ମନରେ ଦୟାଭାବ । ଏବେ ଭାବୁଛି, ତା ମନରୁ ସେହ, ଦୟାଭାବ ଚାଲିଗଲା କେମିତି ? ତା’ ଆସିବା ବାଟକୁ ଚାହିଁ ଚାହିଁ ଧୈର୍ଯ୍ୟ ହଜିଗଲାଣି ।

ଲୋ କୋଇଲି, ନବୀନ ବୟସ, ଲାବଣ୍ୟନିଧିକୁ ପାସୋରି ଦେଲି ଓ ବୁଦ୍ଧିକୁ ହରାଇ ବସିଲି । ନୂଆରେ କଅଁଳିଥିବା ତରୁଲତା ସବୁ ନାରଖାର ହୋଇଗଲା । ନୂଆ ନୂଆ କୁଞ୍ଜ ତା’ ବିନା ଆଉ କୁଆଡ଼ୁ ଶୋଭା ଦେଖାଯିବ ? ଲୋ କୋଇଲି, କୃଷ୍ଣ ମୋର ପରମାନନ୍ଦ, ପରକୁ ଆନନ୍ଦ ଦିଏ-। ପାପୀର ହୃଦୟକୁ ସର୍ବଦା ପବିତ୍ର କରେ । ପୂତନାର କୋଳରେ କ୍ଷୀରପାନ କରି ତା’ର କୋଳକୁ ପବିତ୍ର କରିଦେଲା । କୃଷ୍ଣ ହାତରେ ମରି ସେ ସ୍ୱର୍ଗ ଭୁବନକୁ ଗଲା ।

ଭାବାର୍ଥ- (୨୨-୨୬) ଲୋ କୋଇଲି, ମୋ ଫଟା କପାଳରେ ଏହା ଲେଖାଥିଲା । ଫଳିବା ଫଳ ଏବେ ମଥୁରାକୁ ଗଲା । ରାମକୃଷ୍ଣ ସିନା ମୋର ଫନ୍ଦା (ଭରସା) ତାଙ୍କୁ ଫାଶ ପକାଇ ଶୀଘ୍ର କଂସ ନେଇଗଲା । କପାଳରେ ଫଳ ପାଇବା ଲେଖାଥଲେ ସିନା ସ୍ୱର୍ଗକୁ ଯିବି । ଲୋ କୋଇଲି, ବନବିହାରୀ କୃଷ୍ଣ ଦିନେ କଦମ୍ବ ମୂଳକୁ ବାଛୁରୀ ନେଇଯାଇଥିଲା । ସେଠାରେ ଥିବା କାଳିନ୍ଦୀ ହ୍ରଦରେ ଅମୃତଜଳକୁ କାଳୀୟ ସର୍ପ ବିଷରେ ପରିଣତ କଲା । କୃଷ୍ଣ ତା’ ଶିରରେ ପାଦ ରଖି ନୃତ୍ୟ କଲା । ବଳିଷ୍ଠକାଳୀୟ ସର୍ପ ଭୟରେ ତା’ ନିକଟରେ ଶରଣ ପଶିଲା । ଏ ସବୁ ମନେ ପଡ଼ିଗଲେ ତାକୁ ଭାଳି ଭାଳି ଦିନ ସରେ ନାହିଁ, ମନରେ ଭୟ ଆସେ । ଭଣଜା ହୋଇ ମାମୁ କଂସକୁ ମାରିଛି ବୋଲି ତାକୁ କେହି ଭଲ କହୁନାହାନ୍ତି ।

ଲୋ କୋଇଲି, ମାୟାଧର କୃଷ୍ଣ ମୋର । ମୋ ପ୍ରତି ମାୟା କରି ନିରବରେ ରଥରେ ବସି ଶୀଘ୍ର ଚାଲିଗଲା । ମୟୂରପଙ୍ଖା, ମୟୂରବିଛଣା ମାମୁ ଘରେ ତାକୁ କିଏ ଦେବ ? ମାଇଁ କ’ଣ ତା’ ମନ ଜାଣି ଏହାକୁ ଦେବେ ? ଲୋ କୋଇଲି, ଜାଇଫୁଲ, ଚମ୍ପା, ମଲ୍ଲୀ, ମାଳତୀ, ଜୟନ୍ତୀ ଫୁଲରେ ତା’ ମନ ତୃପ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ମୋ କୃଷ୍ଣ ଶୋଇବ ବୋଲି ମାନିନୀ ରାଧା ଫୁଲ ଶଯ୍ୟା କରି ଦେଉଥିଲା । ସେଠାରେ ତାକୁ ଏ ସବୁ ଫୁଲ କିଏ ଦେବ ?

ଭାବାର୍ଥ- (୨୭-୩୦) ଲୋ କୋଇଲି, ଯୁଦ୍ଧ, ଗୋଳ ସବୁ କୃଷ୍ଣ ଜାଣେ ନାହିଁ । ବାଳୁତ ପୁଅ ମୋର । ରଙ୍ଗ, ହାସରେ ତା’ର ଦିନ ସରୁଛି । ରଙ୍ଗ ଅଧର, ମୟୂର ଚୂଳିଆ, ପଦ୍ମନୟନ, ଲହୁଣୀଖିଆ ସେ । ତା’ ବିନା ଆମେ କ୍ଷୀଣ ହୋଇଗଲୁଣି । ମୋ ମାଧୋଇ ଲକ୍ଷଣବନ୍ତ । ତା’ ଗୁଣ ସବୁକୁ ଲେଖି ବସିଲେ ସରିବ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଗୁରୁ ତା’ ନାମ ଲଳିତ ରଖିଛନ୍ତି । ତା’ ସମାନ ତିନିଭୁବନରେ କିଏ ସମାନ ହେବ ? ସେ ଗୋପପୁରକୁ ଲୂତା (ବୁଢ଼ିଆଣି ଜାଲ) ପ୍ରାୟ କରିଦେଇଛି । ସମସ୍ତେ ତା’ ଜାଲରେ ବାନ୍ଧି ହୋଇଯାଇଛନ୍ତି । ମୋ ବାଳୁତ ପୁତ୍ର ରାସକହ୍ନାଇ ଏକା ହୋଇ ନିରାଶ ମନରେ ସେଠାରେ ବସିଥିବ । ବ୍ରଜସୁନ୍ଦର ମୋ ବ୍ରଜପୁତ୍ର ବୃନ୍ଦାବନରେ ନିତ୍ୟରାସ ଗୁପ୍ତରେ ଚାଲିଥିଲା । କୋଇଲି ଲୋ, ବଣରେ ମୁଁ ଏହାକୁ ପୁଣି ଦେଖିପାରିବି ?

କୋଇଲି ଲୋ, ପୁତ୍ରର ଶିରରେ ମୟୂର ଚନ୍ଦ୍ରିକା ଶୋଭା ପାଇଛି । ଶିଙ୍ଗା ଧରି ଏକା ନୃତ୍ୟ କରୁଥାଏ । ପବନ ବାଜିଲେ ସେ ଦୋହଲୁ ଥାଏ । ଶତ୍ରୁ ଦେଖିଲେ ଅପସର ଯାଇଥାଏ । ଶିରୀଷ ଫୁଲ ତା’ ଶରୀରରେ ଭୁଷଣ ହୋଇଛି ।

ଭାବାର୍ଥ- (୩୧-୩୪) ଲୋ କୋଇଲି ଶୁଣ, ଇନ୍ଦ୍ର ଦିନେ କୃଷ୍ଣ ସହିତ ବିବାଦ କଲେ । ସାତଦିନ ଯାଏଁ ଗୋପପୁରରେ ଜଳବୃଷ୍ଟି କଲେ । ଗୋପପୁରବାସୀଙ୍କୁ ବର୍ଷା ଉତ୍ପାତରୁ ରକ୍ଷା କରିବାକୁ କୃଷ୍ଣ ବାମ ହାତରେ ପର୍ବତ ଟେକି ଧରିଲେ । ଗୋପର ନୀରନରୀ ବର୍ଷା ଦାଉରୁ ରକ୍ଷା ପାଇ ଆନନ୍ଦେର ରହିଲେ । ଇନ୍ଦ୍ର-କୃଷ୍ଣଙ୍କ ପାଖରେ ଶରଣ ପଶିଲେ । ଲୋ କୋଇଲି, ମୋତେ ଷଷ୍ଠୀଦେବୀ ହୀନିମାନ କଲେ, ଶିବଙ୍କୁ ତପସ୍ୟା କରିବା ବୃଥା ଗଲା । କାହା ଲାଗି ମୁଁ ସର୍ବମଙ୍ଗଳାଙ୍କୁ ପୂଜା କରିବି ? ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ପୂଜା କରି ନିରାଶ ହେଲି । ଶୂନ୍ୟପୁରୁଷଙ୍କୁ ଏବେ ଧ୍ୟାନ କରୁଛି ।

ଲୋ କୋଇଲି, ମହାଦେବ ଯଦି ମୋର କହ୍ନାଇକୁ ଆଣିଦେବେ, ମୁଁ ତାଙ୍କୁ ସଦାବେଳେ ପୂଜା କରିବି । ଆନନ୍ଦ ମନରେ ସର୍ବମଙ୍ଗଳାଙ୍କୁ ପୂଜିବି । ହବିଷ ପାଳି ଧର୍ମଦେବଙ୍କ ସେବା କରିବି । ଲୋ କୋଇଲି ଶୁଣ, ହରିବଳରାମଙ୍କୁ କୋଳରେ ଧରି ଆନନ୍ଦ ପାଇବି । କବି ଶେଷରେ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ପ୍ରାର୍ଥନା କଲେ- ହେ କ୍ଷମାନିଧି, ମୋ ଦୋଷ କ୍ଷମାକର, ହେ ପୀତବାସ, ତୁମେ କ୍ଷମାର ସମୁଦ୍ର । ତୁମ୍ଭ ନାମ ସଦା ଗାନ କରିବି ,ମୋର ଦୁଃଖ ବାଧାକୁ ଦୂର କର ।